نوجواني يك دوره بحراني است كه در آن بلوغ اتفاق مي افتد . از نظر لغوي بلوغ در فرهنگ فارسي به معني « رسيدن » ، « رسيدن به سن رشد » ، « مرد شدن » ، « زن شدن » ، « رسيدگي و پختگي و به حد كمال رسيدن » آمده است . سازمان جهاني بهداشت ، نوجواني را به سنين ۱۱تا ۱۶ اطلاق مي كند . اين دوره منشأ تغييرات زيادي در وجود شخص است و موجب مي شود كه شخص به گونه اي متفاوت ، رفتار و احساس كند . نگاه نوجوان نسبت به جهان تغيير مي كند و گاه دچار تشويش و نگراني مي شود . تصميم گيري برايش مشكل مي شود كه اين عوامل موجب بروز مشكلاتي در برخورد وي با خانواده و جامعه مي شود . بلوغ دوره بحراني انتقال از مرحله كودكي به بزرگسالي و زمان اكتساب قدرت باروري است . دوره اي كه تغييرات تكاملي در مغز و غدد بدن باعث تغييرات جسماني ، رواني ، روحي و رفتاري مي شود

اهميت شناخت بلوغ و مسائل آنان

بلوغ يكي از حياتي ترين مراحل زندگي انسان است . اين مرحله زمان تغيير سريع رشد و نمو و تغييرات سريع اجتماعي است . هر چند در سنين بلوغ تمايل نوجوانان از خانواده به افراد همسن و سال خود تغيير پيدا مي كند . ولي مطالعات گسترده انجام شده در ايران نشان مي دهد كه پسران در سنين پايين تر و دختران در سنين مختلف مايلند كه منبع اطلاعات آنها والدينشان باشد . بنابراين آگاهي والدين از بلوغ ، نحوه آموزش و حل مشكلات نوجوانان قبل از بلوغ ، در هنگام بلوغ و بعد از آن بسيار مهم است .

تغييرات جسمي بلوغ در دختران

بلوغ عبارت از يكسري تغييرات جسمي و رواني كه سلسله وار به دنبال هم اتفاق مي افتد و نهايتاً در پايان اين دوره ،  نوجوان زمينه و آگاهي كافي جسمي و رواني را براي زن شدن پيدا مي كند . علامتهاي جسمي بلوغ به دنبال يكسري تغييرات هورموني بدن كه از طريق مغز ( سيستم هيپوفيز و هيپوتالاموس ) كنترل مي شود و ارتباط مستقيمي با تخمدان ( در دختران ) دارد ، ظاهر مي شود . سن بروز تغييرات بدني در دوره بلوغ بسيار متغير است . اكثر دختران در سنين۹ تا۱۲ سالگي نخستين تحولات دوره بلوغ را از خود نشان مي دهند . يك تا دو درصد جمعيت شروع تغييرات بلوغ را در خارج از اين محدوده سني تجربه مي كنند . اين افراد را از نظر بلوغ زودرس و يا ديررس مي بايست ارزيابي كرد .در دختران بين 8 تا 10 سالگي ، استخوان لگن رشد بيشتري مي يابد . بين 10 تا 11 سالگي قسمت غده اي پستان شروع برشد مي نمايد . بين 11 تا 12 سالگي به رشد بافت چربي پستان ، رويش موي درشرمگاه و رشد دستگاه تناسلي داخلي و خارجي اختصاص دارد . در سالهاي 12 تا 13 سالگي پيدايش رنگ دانه در نوك پستانها جلب توجه مينمايد . در 13 تا 14 سالگي رويش مو در زير بغل و شروع خونريزي ماهيانه فكر دختر را بخود معطوف ميدارد . بين 14 تا 15 سالگي امكان باروري بوجود مي آيد  .و بعد از 16 سالگي كند شدن و توقف رشد بدن جلب توجه مي نمايد . بلوغ در دختران۳ تا ۴ سال طول مي كشد. غده هيپوفيز شروع به ترشح هورمون هايي مي كند كه تخمدان ها را براي توليد هورمون هاي جنسي زنانه يعني استروژن و پروژسترون، تحريك مي كنند. اين هورمون ها باعث ايجاد تغييرات فيزيكي از جمله بزرگي پستان ها و لگن ها و رشد موهاي عانه و زير بغل مي شوند و به دنبال آن، تخمك گذاري و قاعدگي را تحريك مي كنند.ساختارهاي داخلي دستگاه تناسلي زن (تخمدان ها، لوله هاي حمل تخمك، رحم و مهبل) در يك سوم پاييني شكم قرار دارند. تخمدان ها، حاوي فوليكول هايي هستند كه تخمك ها (سلول هايي كه با اسپرم مرد تركيب شده، نوزاد ايجاد مي كنند) را در خود نگه مي دارند. هر ماه يك تخمك بالغ شده، از تخمدان رها مي شود؛ شيپور (فيمبريا) تخمك را به داخل لوله حمل تخمك هدايت مي كند و از آنجا تخمك به طرف رحم رانده مي شود. مهبل كه مسيري با جدار عضلاني است، ارتباط رحم را با خارج بدن برقرار مي سازد. ساختارهاي خارجي كه مجموعاً فرج نام دارند، شامل كليتوريس حساس و چين هاي پوستي به نام لب هستند كه ورودي مهبل و پيشابراه را محافظت مي كنند. غدد بارتولن كه مايعي را براي ليز كردن در حين مقاربت جنسي ترشح مي كنند، درست در داخل ورودي مهبل قرار دارند.

تغييرات دوران بلوغ در دختران عبارتند از :

·         رشد جسمي و قدي

·         جوانه زدن نوك پستانها و رشد آنها

·         پيدايش موهاي ناحيه تناسلي و زيربغل

·         قاعدگي

طول مدت رشد در پسرها طولاني تر از دخترهاست به طوري كه معمولاً مردها قدبلندتر از زنها مي شوند .

علائم جسمي بلوغ در دختران

* رشد قد

جهش رشد معمولاً در دختران حداقل۲سال زودتر از پسران اتفاق مي افتد و بسيار چشمگير است . به طوري كه در مدت يك سال ميزان رشد ۲برابر مي شود و قد حدود ۴-۱۰ سانتي متر بيشتر مي شود . جهش چشمگير رشد و حداكثر افزايش آن ، معمولاً دو سال بعد از جوانه زدن پستانها و يك سال قبل از شروع عادت ماهانه اتفاق مي افتد . سرعت رشد در دختران به ميزان هورمون رشد و هورمون جنسي ( استروژن ) مربوط مي شود . هورمون رشد باعث افزايش رشد بخصوص در استخوانها و غضروف مي شود .  ولي هورمون جنسي ( استروژن ) سبب بسته شدن مركز رشد استخواني و كاهش و كند شدن رشد استخوان مي شود . به همين دليل است كه بعد از شروع قاعدگي ، سرعت رشد قد كندتر مي شود و معمولاً بيش از ۳ سانتي متر افزايش نمي يابد .

* رشد پستانها

مرحله بعدي ، رشد پستانهاست كه معمولاً در سنين بين۱۰-۱۲  روي مي دهد . به طور متوسط در ۳/۶ سالگي پستانهاي رشد مي كنند . جوانه زدن پستانها از نوك پستان شروع مي شود و به طور معمول دردناك ، حساس و در دو طرف همزمان است . در پايان دوره بلوغ ، رشد پستان كامل مي شود و به صورت پستان بالغ درمي آيد .

* قاعدگي

آخرين مرحله بلوغ ، قاعدگي است كه در سنين۹-۱۰ و به طور متوسط در ۱۰ سالگي اتفاق مي افتد . چرخه قاعدگي در طول چرخه قاعدگي، بدن زن براي بارداري احتمالي آماده مي شود. اين چرخه به وسيله ۲ هورمون تنظيم مي شود. هورمون تحريك كننده فوليكول و هورمون لوتئيني كه از غده هيپوفيز ترشح مي شوند، باعث بلوغ يك تخمك در يك فوليكول و آزاد شدن آن مي شود. تخمك و فوليكول آن، استروژن و پروژسترون ترشح مي كنند كه باعث ضخيم شدن مخاط رحم مي شوند. اگر يك تخمك بارور شود، خود را وارد سطوح داخلي رحم مي كند و اگر بارور نشود، در طول قاعدگي به همراه خون و سلول هاي حاصل از مخاط داخلي رحم، از بدن خارج مي شود. اين چرخه حدود ?? روز طول مي كشد ولي مدت زمان آن ممكن است از ماهي تا ماه ديگر و از زني به زن ديگر فرق كند. يك چرخه قاعدگي كامل اين تصوير تغييرات حاصل در آندومتر(مخاط رحم) و تخمـدان را در طي چرخـه قاعدگي نشـان مي دهد. تخمك مي تواند در زمان تخمك گذاري كه از فوليكول آزاد مي شود، به وسيله يك اسپرم بارور گردد.عامل وراثت ، عوامل محيطي از قبيل محل جغرافيايي و تماس با نور ، وضعيت سلامت و وزن و تغذيه و شرايط رواني در شروع سن بلوغ دخالت دارند . كودكاني كه در مناطق گرم و كم ارتفاع و يا نقاط شهري زندگي مي كنند و يا چاق هستند زودتر بالغ مي شوند . در پايان دوره بلوغ ، تغيير فرم بدن و پيدايش هيكل زنانه رخ مي دهد . به طوري كه چربي به شكل زنانه در بدن توزيع مي شود . يعني لگن پهن و رانها كلفت مي شود . پستانها كاملاً رشد مي كند . همچنين علاوه بر قاعدگي ، رحم ، مهبل و اعضاي تناسلي زن نيز به اندازه كافي رشد مي كنند . اين مراحل معمولاً در ۱۳سالگي كامل مي شوند . بر اثر ترشحات هورموني ، فعاليت غدد چربي و عرق نيز در دختران افزايش پيدا مي كند و ممكن است باعث پيدايش جوش در صورت و يا ساير اعضا بدن  شود . اين جوشها نبايد دستكاري شوند زيرا در اين صورت عفوني مي شوند و پس از بهبودي اثرات آنها روي پوست باقي مي ماند . در صورتي كه ميزان عرق كردن زياد باشد ممكن است لازم باشد دختران ( علاوه بر استحمام ) از اسپري زير بغل و يا لوسيونهاي ضد عرق استفاده كنند .

بهداشت جسمي بلوغ در دختران

توجه به نظافت پوست موجب زيبايي ، شادابي ، تبخير ، تعريق و تنفس پوستي و از بين رفتن بوي بدن مي شود . شستشو با آب ولرم و صابون سبب پاكيزگي پوست مي شود . در اين دوره غدد عرق ، ماده چربي با بوي بد ترشح مي كنند كه سبب بد بو شدن بدن مي شود . شستشوي بدن و استحمام علاوه بر تميزي و نشاط و شادابي نوجوان ، سبب از بين رفتن بوي بد بدن نيز مي شود .

بنابراين بهترين و مهمترين وسيله نظافت پوست حمام كردن و شستن تمام بدن بوسيله آب گرم و صابون است . استحمام مرتب براي سلامتي نوجوان لازم است . استحمام روزانه در دوران عادت ماهانه لازم است . البته توصيه مي شود از حمام كردن در وان خودداري شود . دردهاي دوران عادت ماهانه اغلب به دليل انقباضات عضلاني رحم بوجود مي آيند كه مي توان آن را از طريق استحمام با آب گرم و يا استفاده از كيسه آب گرم به مدت ??-?? دقيقه تسكين داد .

در دوران عادت ماهانه ، شستشو و گرفتن طهارت ضروري است و سبب هيچ نوع بيماري نمي شود . با شستشوي خون ، بوي بد از بين مي رود و از مساعد شدن محيط براي رشد انواع ميكروبها جلوگيري مي شود .

در شروع بلوغ به علت فعاليتهاي هورمونهاي بدن ، فعاليت غدد پوست زياد شده ، باعث ايجاد جوش مي شود . جوشهاي صورت نبايد دستكاري شوند زيرا موجب عفونت و برجاي ماندن محل جوشها به شكل جاي زخم بر روي صورت مي شود . در موارد خفيف بايستي از طريق شستشوي مرتب با آب ولرم و صابون آنها را تميز نگهداشت و از دستكاري يا فشاردادن و كندن آنها خودداري كرد .

استفاده از حوله و وسايل بهداشتي شخصي و همچنين زدودن موهاي زائد بدن به روش صحيح ، از نكات ضروري است كه بايد رعايت شود .

محافظت و پاكيزگي دست و صورت كه بيشتر در معرض آلودگي هستند ، اهميت زيادي دارد . شستشوي مرتب پاها و مسواك زدن منظم و مرتب و صحيح دندان ها از نكات بهداشتي ضروري در همه دوره هاي زندگي و بخصوص در دوران بلوغ هستند . با رعايت بهداشت دهان و دندان ، پوست و ساير موارد بهداشت فردي ، نوجوانان مي توانند از ابتلا به بسياري از بيماريها پيشگيري كنند .

با اجتناب از مصرف سيگار و مواد زيان آور ديگر ، مي توان سبب حفظ و افزايش سطح تندرستي خود و جامعه شد . بسياري از انحرافات و مشكلاتي كه دامنگير جوانان مي شود ( مثل اعتياد به مواد مخدر ) با كشيدن سيگار آغاز مي شود . براي مبارزه و پيشگيري از بروز اين مشكلات ، روي آوردن به مطالعه ، ورزش و تفريحات سالم مثل كوهنوردي ، معاشرت با دوستان شايسته و شركت در فعاليت هاي هنري ، علمي و ورزشي به صورت فردي و گروهي ، روشهاي بسيار ضروري و مؤثري هستند .

ورزش مناسب ترين وسيله براي تأمين سلامت نوجوانان است . ورزش علاوه بر تفريح و تخليه انرژي نوجوان ، فوايد جسمي و رواني بسياري دارد . ورزش سبب بهبود كار سيستمهاي بدن شامل عضلات ، استخوانها و ... مي شود و قلب ، ريه و سيستم گردش خون را تقويت مي كند ؛ فشارهاي عصبي ، افسردگي و نگراني را كاهش مي دهد ؛ موجب گسترده شدن روابط اجتماعي و افزايش ظرفيت شخصيتي نوجوان و تقويت خودباروري ، احساس لياقت و توانايي او مي شود . انتخاب ورزش مناسب با توجه به ساختار بدني فرد و سلامت و بيماري وي و همچنين گزينش محيط مناسب براي ورزش از نكات اساسي است